Hitler begroet Duitse katholieke leiders bij zijn aantreden als Reichskanzler (1933)
Een dag of wat geleden zag ik een aardige documentaire op de Belgische TV over hun koning Leopold III. Als koning tragisch, als mens ook sympathiek. De documentaire gaf op een nuchtere toon de historische feiten, die in hun nuance in ons eigen land weinig bekend zijn. Wel weten wij dat Leopold, die zich voor de Duitse inval in mei 1940 had opgeworpen als aanvoerder van de Belgische verdediging, op persoonlijk gezag besloot onder zijn volk te blijven. Zijn ministers vertrokken naar Londen, net als bij ons de complete regering van Wilhelmina. Leopold creëerde daarmee het staatkundige monstrum van een fysieke en mentale splijting tussen staatshoofd en de politiek verantwoordelijke ministers. Hij schoot hiermee vooral in zijn eigen voet en de Belgen hebben Leopold zijn opstelling op dat moment en in het verdere verloop van de Duitse bezetting behoorlijk kwalijk genomen. De Duitsers voerden hem uit België weg en interneerden Leopold met zijn gezin in een ver weg gelegen slot in Duitsland en daarna in Oostenrijk. Op de troon heeft hij niet meer gezeten. Hem werd direct na de oorlog zelfs dringend aangeraden voorlopig niet terug te keren. Zijn broer Karel kreeg de positie van Regent. Toen Leopold na enkele jaren alsnog zijn land binnen reisde ontstond een volkstumult. Een referendum over zijn positie maakte duidelijk dat er onvoldoende – overtuigende – steun was voor zijn terugkeer op het fluweel. Zoon Boudewijn, inmiddels achttien jaar, werd koning en Leopold schoof definitief naar de achtergrond. Tot zover de publieke geschiedenis.
Een andere controversiële stap van Leopold was zijn tweede huwelijk, tijdens de oorlog, met de – veel jongere - vrouw die nadien aan zijn zijde zou staan als prinses Liliane. Zij stichtten samen een tweede gezin met – nog eens – drie kinderen. Deze komen in de documentaire allen aan het woord. Hun verhaal gaat vooral over de privé-persoon van hun vader. Het is een heel warm verhaal, vandaar dat sympathieke. Leopold mag in zijn rol als koning de situatie tijdens en na de oorlog verkeerd hebben beoordeeld – en wel heel verkeerd -, als vader en vervolgens als verwoed ontdekkingsreiziger had hij beslist zijn charmes. De documentaire gaf onder meer een beeld van de door Leopold nagelaten verzameling “antropologisch zeer waardevolle” dia’s van primitieve volken in Zuid-Amerika alsook de door hem verzamelde opgeprikte exotische insecten, eveneens van museale betekenis. Leopold gaf aanleiding tot kritiek, zeker, maar beslist ook tot respect.
Maar hoe dit ook moge zijn, de feitelijke boodschap van deze documentaire overstijgt het enkele belang van het gekozen onderwerp. De Belgische koningskwestie was – en is nog steeds – een pijnlijke episode in haar recente geschiedenis. Boudewijn en vervolgens diens broer Albert hebben er alles aan gedaan de breuken te lijmen of ten minste bij elkaar houden. Dit mede tegen de achtergrond van hun vader de koninklijke brokkenpiloot. Hun eigen oordeel over diens handelwijze hebben zij nimmer publiek verwoord. Laat staan dat zij zich daarover ooit in verontschuldigende termen hebben uitgesproken.
Ik moest hier aan opnieuw denken toen in ons eigen land de suggestie opkwam van een “excuus” van onze eigen regering voor het gebrek aan aandacht tijdens de oorlog – dus in Londen – van Wilhelmina en haar kabinet voor de Jodenvervolging. Dit is niet alleen een loos gebaar, zoals al door enkelen is gesteld, maar ook een gevaarlijke vorm van geschiedvervalsing. Het is een goede zaak geweest dat onze complete regering (dus staatshoofd en kabinet) het bezette gebied van ons Koninkrijk ontvluchtte. Die beslissing gaf mogelijkheden en natuurlijk ook beperkingen. Men kan zich – achteraf pratend – natuurlijk van alles afvragen over de toereikendheid van de initiatieven die vanuit Londen zijn genomen. Het vergt echter grote verbeeldingskracht voor wie denkt dat onder de toenmalige omstandigheden daadwerkelijk aan de Holocaust een halt kon worden toegeroepen. En was het alleen onze regering? Churchill, om maar eens een voorbeeld te noemen, repte op geen enkel moment in zijn talloze radiotoespraken over het lot van de Joden. Het militair overwinnen van de Duitsers verdrong in alle opzichten de aandacht voor de ellende die het Nazi-regime onderweg in eigen land en in de bezette gebieden teweegbracht. Zelfs vandaag nog is men niet uitgesproken over de handelwijze in de Nazi-tijd van de katholieke kerk, respectievelijk de Paus in Rome (1).
Natuurlijk mogen over de geschiedenis te allen tijde kritische vragen worden gesteld. Dat maakt de geschiedenis ook voortdurend interessant en somtijds niet minder belangwekkend voor de actualiteit (2). Maar dit kan toch het beste met een neutrale instelling, anders verliezen wij bij voorbaat onze nieuwsgierigheid voor de vele kanten van welke episode, of welke concrete personen, dan ook. Dat geldt voor zo iemand als Leopold III, de Nederlandse regering in Londen in bezettingstijd en zelfs voor kerkelijk leiders onder wier vleugels tijdens en helaas ook na de oorlog zich de meest vreselijke realiteiten hebben voltrokken.
(1) Nog onlangs hoorde ik van iemand die na de oorlog op een katholieke school had gezeten dat hij spreekwoorden moest leren uit een schoolboekje dat bol stond van anti-Joodse uitlatingen.
(2) Wat te denken van een studentenscriptie, zoals ik vandaag las, bekroond met een 10, die de PVV aanduidt als 'fascistisch'. Ook dat vraagt historische nuchterheid, lijkt mij.
Een andere controversiële stap van Leopold was zijn tweede huwelijk, tijdens de oorlog, met de – veel jongere - vrouw die nadien aan zijn zijde zou staan als prinses Liliane. Zij stichtten samen een tweede gezin met – nog eens – drie kinderen. Deze komen in de documentaire allen aan het woord. Hun verhaal gaat vooral over de privé-persoon van hun vader. Het is een heel warm verhaal, vandaar dat sympathieke. Leopold mag in zijn rol als koning de situatie tijdens en na de oorlog verkeerd hebben beoordeeld – en wel heel verkeerd -, als vader en vervolgens als verwoed ontdekkingsreiziger had hij beslist zijn charmes. De documentaire gaf onder meer een beeld van de door Leopold nagelaten verzameling “antropologisch zeer waardevolle” dia’s van primitieve volken in Zuid-Amerika alsook de door hem verzamelde opgeprikte exotische insecten, eveneens van museale betekenis. Leopold gaf aanleiding tot kritiek, zeker, maar beslist ook tot respect.
Maar hoe dit ook moge zijn, de feitelijke boodschap van deze documentaire overstijgt het enkele belang van het gekozen onderwerp. De Belgische koningskwestie was – en is nog steeds – een pijnlijke episode in haar recente geschiedenis. Boudewijn en vervolgens diens broer Albert hebben er alles aan gedaan de breuken te lijmen of ten minste bij elkaar houden. Dit mede tegen de achtergrond van hun vader de koninklijke brokkenpiloot. Hun eigen oordeel over diens handelwijze hebben zij nimmer publiek verwoord. Laat staan dat zij zich daarover ooit in verontschuldigende termen hebben uitgesproken.
Ik moest hier aan opnieuw denken toen in ons eigen land de suggestie opkwam van een “excuus” van onze eigen regering voor het gebrek aan aandacht tijdens de oorlog – dus in Londen – van Wilhelmina en haar kabinet voor de Jodenvervolging. Dit is niet alleen een loos gebaar, zoals al door enkelen is gesteld, maar ook een gevaarlijke vorm van geschiedvervalsing. Het is een goede zaak geweest dat onze complete regering (dus staatshoofd en kabinet) het bezette gebied van ons Koninkrijk ontvluchtte. Die beslissing gaf mogelijkheden en natuurlijk ook beperkingen. Men kan zich – achteraf pratend – natuurlijk van alles afvragen over de toereikendheid van de initiatieven die vanuit Londen zijn genomen. Het vergt echter grote verbeeldingskracht voor wie denkt dat onder de toenmalige omstandigheden daadwerkelijk aan de Holocaust een halt kon worden toegeroepen. En was het alleen onze regering? Churchill, om maar eens een voorbeeld te noemen, repte op geen enkel moment in zijn talloze radiotoespraken over het lot van de Joden. Het militair overwinnen van de Duitsers verdrong in alle opzichten de aandacht voor de ellende die het Nazi-regime onderweg in eigen land en in de bezette gebieden teweegbracht. Zelfs vandaag nog is men niet uitgesproken over de handelwijze in de Nazi-tijd van de katholieke kerk, respectievelijk de Paus in Rome (1).
Natuurlijk mogen over de geschiedenis te allen tijde kritische vragen worden gesteld. Dat maakt de geschiedenis ook voortdurend interessant en somtijds niet minder belangwekkend voor de actualiteit (2). Maar dit kan toch het beste met een neutrale instelling, anders verliezen wij bij voorbaat onze nieuwsgierigheid voor de vele kanten van welke episode, of welke concrete personen, dan ook. Dat geldt voor zo iemand als Leopold III, de Nederlandse regering in Londen in bezettingstijd en zelfs voor kerkelijk leiders onder wier vleugels tijdens en helaas ook na de oorlog zich de meest vreselijke realiteiten hebben voltrokken.
(1) Nog onlangs hoorde ik van iemand die na de oorlog op een katholieke school had gezeten dat hij spreekwoorden moest leren uit een schoolboekje dat bol stond van anti-Joodse uitlatingen.
(2) Wat te denken van een studentenscriptie, zoals ik vandaag las, bekroond met een 10, die de PVV aanduidt als 'fascistisch'. Ook dat vraagt historische nuchterheid, lijkt mij.
@Theo
BeantwoordenVerwijderenGenuanceerd stuk. Mee eens dat de suggestie van een 'excuus' vergezocht is en ongelukkig. Naast alle al genoemde bezwaren begrijp ik niet hoe de onmachtige regering in Londen verantwoordelijk zou kunnen worden gesteld voor wat er in bezet Nederland gebeurde. Een merkwaardige argumentatie om met oude wijsheid van nu naar toen te kijken.
De Belgische koningskwestie roept bij mij trouwens andere associaties op. Namelijk dat 'koninklijke brokkenpiloten' statistisch af en toe voorkomen en het landsbelang in gevaar kunnen brengen. Zoals koning Leopold leert. Het tekent in mijn ogen naast de strijdigheid met democratische beginselen en het openbaar bestuur een extra bezwaar tegen de erfopvolging. Ofwel, Nederland heeft geen garantie dat de komende Oranje-telgen van het goede gehalte zijn. Naar mijn idee een voldoende reden om het over een andere boeg te gooien.
George,
BeantwoordenVerwijderenHet geval Leopold zie ik niet als een argument tegen de erfopvolging. Ook een gekozen president had zo'n schisma kunnen veroorzaken.
Met alle respect denk ik toch wel anders over de positie van de Oranjes in Nederland dan jij.
@Theo
BeantwoordenVerwijderenIk vermoedde je antwoord al. Maar er bestaat verschil tussen een president en een koning(in). Het is namelijk makkelijker om een president aan de kant te zetten. Daartoe hoeft niet een dynastie aangesproken te worden. Je bent waarschijnlijk bekend met de dreigementen van toenmalig prinses Beatrix ten tijde van de Lockheed-affaire toen haar vader in opspraak kwam. Die complicaties ontbreken bij een gekozen president.
Dit aspect gaat niet zozeer over de posities van de Oranjes, maar over de positie van een koningshuis en de integratie en de machtsuitoefening ervan die verschilt van een presidentschap.