We hebben het in de afgelopen eeuw eerder meegemaakt dat
gevoelens van de onderbuik het overnamen van wat tot die tijd gold als common sense. In combinatie met een gebrek
aan tijdige onderkenning - en érkenning – bij de heersende (of invloedrijke) elite
leidde dit tot desastreuze gevolgen. De twee momenten die mij in dit opzicht
voor ogen staan zijn het begin van de Grote Oorlog in 1914 en de overwinning
van de Nazi’s in 1933 in Duitsland.
De onderbuikgevoelens van 1914 waren niet die van het volk
maar van degenen die de hoogste posities bekleedden: de keizers vooral. Daarom
noem ik de oorlog die zij ontketenden de Laatste Keizeroorlog. Geen enkele
zinnige rationaliteit dwong Wilhelm II van Duitsland, noch diens evenknie in
Oostenrijk-Hongarije tot militaire represailles, laat staan oorlogsdreiging na
de moord op de Oostenrijkse troonopvolger Frans Ferdinand. De ‘dilettante
entourage’ van Wilhelm II deed er nog een schepje bovenop. Het waren allemaal
rancunes en gekwetst eergevoel die de gewone man tot de wapenen riepen.
Godzijdank verdwenen de keizers van het toneel, al was daarvoor een rampzalige
oorlog nodig waar niemand te voren om had gevraagd.
Het is tragisch dat in 1919 opnieuw rancune en eergevoel de
termen dicteerden die Duitsland op de knie moesten brengen, met dank aan
Frankrijk en de zwakke knieën van Engeland en Amerika. Hitler wist – mede in
het kielzog hiervan - op vergelijkbare wijze het Duitse volk op te zwepen tot
een soortgelijk irrationeel handelen in
de vorm van een hernieuwd rampspoedig offensief in heel Europa. Het is vooral
de grootheid van Trumans Amerika geweest die een hernieuwde wraakneming jegens Duitsland
afwendde en omzette in een grootscheepse renovatie van Europa. In de
daaropvolgende decennia heerste het rationele denken zoals dit in de geschiedenis
nog nimmer had gedaan.
Maar de rationele heerschappij van vooruitgang, technologie
en internationale samenwerking heeft niet geleid tot het volstrekte paradijs.
Wij beleven nu verschillende ernstige tekortkomingen, ja zelfs de absolute
grenzen ervan. Tegen die achtergrond is het zelfs de vraag of het in onze tijd
niet gaat om de ene onderbuik – van het teleurgestelde volk – tegenover de
andere onderbuik – die van de elite in haar eigen comfortzone. De afschuw waaraan
velen uiting hebben gegeven na de overwinning van Trump is net zo min rationeel als de afschuw
bij velen die hem in het zadel hebben bracht.
Hoe dan ook heeft de onderbuik van het Amerikaanse volk nu
de macht gegrepen. We zouden kunnen zeggen dat dit is gebeurd op aanzienlijk
meer vreedzame en bloedeloze wijze dan die andere grote onderbuikrevolutie, die
bijna 250 jaar geleden plaatsvond in Frankrijk.
Het is belangrijk dat wij ook in Nederland de juiste lessen
trekken. Daarin past geen zelfgenoegzaamheid of verontwaardiging bij de
heersende partijen. De wereldvraagstukken – economie, grondstoffen, klimaat,
welvaartsverdeling en machtsverdeling – vereisen grondige herbezinning bij
iedereen. Wij zouden ons nog eens kunnen verbazen over de bijdragen die het
Amerika van Donald Trump aan de beantwoording ervan kan leveren.
Zie ook mijn Engelstalige blogposting van augustus j.l:
